Κοινωνία: Η συνήθεια της βίας και ο κίνδυνος από θεατής να γίνω θύτης

«Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει.» είπε κάποτε ο Μάνος Χατζιδάκις. Το τέρας από τότε, μεγάλωσε. Πήρε μία ακόμα πιο άγρια μορφή και κατάφερε να γίνει φίλος με όλους εκείνους που κάποτε του γυρνούσαν το κεφάλι.

Το τέρας αυτό σήμερα, είναι η βία. Είναι όλες εκείνες οι ειδήσεις, οι εικόνες και οι πράξεις που χαρακτηρίζουν μία εποχή και όλους αυτούς που την αποτελούν. Είναι οι αιμοδιψείς αναγνώστες κάθε είδησης που αφορά ένα έγκλημα και η επιστροφή σε αυτό για κάθε χρήσιμη και άχρηστη λεπτομέρεια. 

Είναι το σίριαλ Ρούλα Πισπιρίγκου που τροφοδοτεί κάθε ηλεκτρονικό και έντυπο μέσο εδώ και μήνες ως άλλη σαπουνόπερα. Είναι ο Μπάμπης Αναγνωστόπουλος, οι γυναικοκτονίες που αρχίσαμε να ταξινομούμε με αριθμούς και όχι με ονόματα, είναι μέχρι και οι κηδείες που τα τελευταία χρόνια κάνουν περισσότερα κλικ από κάθε μεγάλο οικονομικό θέμα, δείχνοντας μία διάθεση των αναγνωστών να ενημερώνεται, κυρίως, για ό,τι κρύβει μέσα του πόνο.

Είναι ο αιμόφυρτος φοιτητής στο ΑΠΘ, ο διαδηλωτής που ξυλοκοπείται από τα ΜΑΤ, ο άνθρωπος με κινητικά προβλήματα που δέχεται χημικά κατά τη διάρκεια μιας πορείας αλληλεγγύης ή ο ηλικιωμένος. 

Πώς γίναμε έτσι ξαφνικά; Τι άλλαξε και βρίσκουμε πια πιο ελκυστική τη βία και τελικά, το ερώτημα είναι αν σταματάει κάπου όλο αυτό ή έχει τελικά εισχωρήσει μέσα στη ζωή και το σπίτι μας, κάνοντας τις προτιμήσεις μας, καθρέφτη μίας γενικότερης διάθεσης;

Δεν ξέρω πόσο μακριά είναι τελικά ο θεατής από τον θύτη και πόσο η συνήθεια στη βία είναι αυτή που φέρνει περισσότερη βία. 

Τι είναι αυτό που προκαλεί κάποιον να παρακολουθήσει ένα βίαιο γεγονός που συμβαίνει μπροστά του, αλλά τι είναι αυτό που έχει κάνει τον τελευταίο καιρό να εμφανίζουν και πολλοί εκρήξεις ωμής βίας και εγκλημάτων.

Με μία γρήγορη απάντηση, οι περισσότεροι θα πουν πως οι άνθρωποι εμφάνισαν έντονα σημάδια στρες και άγχους (με αποτέλεσμα τη βία) την περίοδο της πανδημίας και κυρίως, την περίοδο της καραντίνας που ένιωσαν να τους «κλειδώνουν» σε συγκεκριμένα περιθώρια.

Λογική η εξήγηση και σίγουρα, με αρκετά σημαντικό ποσοστό αλήθειας μέσα της. Πολλοί άνθρωποι, και όχι τυχαία, εμφάνισαν θυμό και βίαιη συμπεριφορά μετά την καραντίνα, προκαλώντας κακό σε συνανθρώπους τους.

Συχνά, η βία είναι το μέσο που χρησιμοποιείται από ένα άτομο για να εκφράσει ανοιχτά κάποια συναισθήματά του, όπως τον θυμό, την απογοήτευση ή τη λύπη. Άλλες φορές, η βία μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή χειραγώγησης ατόμων, για να πάρουν αυτό που θέλουν ή χρειάζονται. Η επιθετική συμπεριφορά μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως μορφή αντιποίνων. Τέλος, πολλές φορές προκαλείται βίαιη συμπεριφορά επειδή οι άνθρωποι μεγαλώνουν βλέποντας τη βία ανοιχτά. Στη συνέχεια μετά από μία τέτοια συνεχή εμπειρία, η βία μαθαίνεται ως ένας «σωστός» τρόπος συμπεριφοράς.

Σε πρόσφατη συζήτηση με γονείς εφήβων ομάδας μπάσκετ, μου λέγανε πως είναι συχνό φαινόμενο στις κερκίδες των αγώνων των παιδιών τους να εξελίσσονται μεγάλοι καυγάδες μεταξύ των γονιών για «φάσεις» που γίνονται την ώρα του αγώνα. Μία βίαιη συμπεριφορά μεταξύ ενηλίκων που γίνεται εικόνα και παράδειγμα στα παιδιά τους που στέκονται μέσα στον αγωνιστικό χώρο και αντιλαμβάνονται πως οι διαφορές και οι παρεξηγήσεις λύνονται με το «ξύλο». Το γνωστό «κάντο όπως ο μπαμπάς σου και η μαμά σου».

Άλλωστε, λίγα χρόνια νωρίτερα, αυτά τα ίδια παιδιά ήταν που είδαν τις μανάδες τους να πιάνονται μαλλί με μαλλί γιατί ο Κωστάκης κλώτσησε τον Πέτρο και γιατί η Μάρθα αγριοκοίταξε την Μαρία… Ήταν ακριβώς εκείνη η μέρα που ο Κωστάκης κατάλαβε πως αν μπορεί η μητέρα του να σηκώνει χέρι σε μία ξένη, σίγουρα μπορεί κι αυτός να το κάνει.

Αυτά τα ίδια παιδιά, ήταν που λίγο αργότερα «κόλλησαν» μπροστά σε μία οθόνη τηλεόρασης για να δουν ακόμα μία ταινία κινουμένων σχεδίων με ήρωες που δέρνουν και σκοτώνουν. Με ήρωες που αναζητούν εχθρούς. Ήταν τα ίδια παιδιά που κάθισαν με τις ώρες μπροστά σε μία οθόνη υπολογιστή ή κινητού για ένα ακόμα βιντεοπαιχνίδι βίας.

ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΒΙΑ

Τα παιδιά που παίζουν κατ’ επανάληψη βίαια βιντεοπαιχνίδια μαθαίνουν τρόπους σκέψης που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους καθώς μεγαλώνουν, είχε αναφέρει μία παλιότερη έρευνα που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό JAMA Pediatrics του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου. Η επίδραση που έχουν τα βίαια βιντεοπαιχνίδια είναι η ίδια ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο ή το πολιτισμικό περιβάλλον του παιδιού. Όπως ανέφερε ο επικεφαλής της έρευνας, αναπληρωτής καθηγητής της ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Iowa, Douglas Gentile, ο τρόπος που εξασκούμε το μυαλό να παίζει βίαια βιντεοπαιχνίδια δεν διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουμε οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, οπως π.χ. να παίζουμε πιάνο ή να λύνουμε μαθηματικές ασκήσεις. “Αν επαναλαμβάνεις την ίδια δραστηριότητα ξανά και ξανά αυτή η γνώση παραμένει στον εγκέφαλο σου. Το ότι δεν έχεις παίξει πιάνο για χρόνια δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς ακόμα να καθίσεις και να παίξεις κάτι”, δήλωσε ο Gentile.”Είναι το ίδιο με βίαια παιχνίδια – ασκείσαι στο να είσαι σε εγρήγορση για τους εχθρούς, στο να σκέφτεσαι ότι είναι αποδεκτό να απαντάς επιθετικά στις προκλήσεις και στο να αδιαφορείς για τις συνέπειες της βίας.”

Ερευνητές από το πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, του Σαν Φρανσίσκο, και του πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ στις ΗΠΑ χώρισαν τυχαία μια ομάδα 100 προπτυχιακών φοιτητών σε δύο ομάδες. (Επέλεξαν τους άνδρες επειδή οι άνδρες είναι πιθανότερο να παίξουν τα βίαια παιχνίδια από ότι οι γυναίκες.) Τα άτομα ήταν ηλικίας 18 έως 21, ανεξάρτητα των εθνικών και κοινωνικοοικονομικών υποβάθρων.

Η μια ομάδα έπαιξε ένα χαμηλού επιπέδου παιχνίδι βίας, και η άλλη ομάδα ένα υψηλού επιπέδου παιχνίδι βίας, πριν και μετά από το παιχνίδι και οι δύο ομάδες συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο που εξέτασε τη στάση τους απέναντι στις βίαιες πράξεις και τη στάση τους απέναντι στην εγκληματικότητα, τη χρήση αλκοόλ, μαριχουάνα, κ.α .

Η αρτηριακή τους πίεση μετρήθηκε πριν και κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού.

Τα άτομα που έπαιξαν το παιχνίδι με την υψηλού επιπέδου βία είχαν μεγαλύτερη πίεση αίματος, πιο αρνητικές διαθέσεις, και μη συνεργάσιμη συμπεριφορά, ήταν περισσότερο αντικοινωνικοί και είχαν πιο θετική στάση απέναντι στη χρήση του αλκοόλ και της μαριχουάνα, έναντι εκείνων που έπαιξαν το παιχνίδι με χαμηλό επίπεδο βίας.

Άλλες δύο έρευνες που δημοσιεύθηκαν στην επιθεώρηση της Αμερικάνικης Ένωσης Ψυχολογίας, έδειξαν ότι τα παιδιά που παίζουν βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπτύξουν βίαιες σκέψεις και συμπεριφορές.

Η πρώτη έρευνα διεξήχθη σε 227 φοιτητές. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά, οι φοιτητές που ήταν ήδη επιθετικοί, αύξησαν την επιθετικότητά τους αφότου έπαιξαν βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια. Η δεύτερη έρευνα έγινε σε 210 φοιτητές και έδειξε ότι αυτά τα παιχνίδια είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της επιθετικής συμπεριφοράς τους σε προκλήσεις που δέχτηκαν εσκεμμένα.

ΒΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΜΑΘΗΤΩΝ

Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια μετά από την Αμερική τώρα και στην Ελλάδα έχουν αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό τα κρούσματα επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών. Σύμφωνα με πανελλαδική έρευνα της V-PRC, τα κρούσματα απειλών και λεκτικής βίας μεταξύ μαθητών ανέρχονται στο 90%, περίπου, για νέους του λυκείου.

Οι ξυλοδαρμοί μέσα στο σχολείο αφορούν το 70% των μαθητών, ενώ δύο στους δέκα μαθητές (19,9%) έχουν υπάρξει μάρτυρες επιθέσεων με αυτοσχέδια όπλα. Το 15,7% των ερωτηθέντων μαθητών σ’ όλη τη χώρα έχει δει περισσότερα από πέντε κρούσματα βίας στο σχολικό περιβάλλον τα τελευταία χρόνια.

Οι επαναλαμβανόμενες πράξεις της βίας λοιπόν, απευαισθητοποιούν τη φυσική αποστροφή προς την βία που το παιδί ειδάλλως θα είχε. Και εάν το παιχνίδι ανταμείβει τις βίαιες πράξεις, το παιδί αρχίζει να σκέφτεται ότι η βία είναι όχι μόνο αποδεκτή, αλλά και επιθυμητή.

Όσο περισσότερο ένα παιδί εκτίθεται στη βία, τόσο περισσότερο γίνετε μέρος της ζωής του και αυτό θα το βρει μπροστά του ως ενήλικας.

Η πρόληψη πρέπει να εστιάζεται στα παιδιά προτού ακόμη φτάσουν στην εφηβική ηλικία. Εάν τα παιδιά γίνονται κοινωνοί βίας πριν από την εφηβική ηλικία, τότε υπάρχει ο κίνδυνος η βία να εμπεδωθεί και να καθιερωθεί μέσα στον ψυχικό κόσμο του παιδιού σαν ένας αποδεκτός τρόπος αντιμετώπισης ή επίλυσης προβλημάτων, όπως ακριβώς είπαμε πιο πάνω.

Επιπρόσθετα η πρόληψη δεν πρέπει μόνο να στοχεύει τα αγόρια. Σε άλλη έρευνα που έχει γίνει, το φύλο δεν βρέθηκε να επηρεάζει το κατά πόσο ένα παιδί όταν θα γίνει ενήλικας θα έχει βίαιη συμπεριφορά μέσα στην οικογένεια του ή μέσα στην προσωπική του σχέση.

Τα αγόρια ή τα κορίτσια που είχαν υποστεί βία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όταν μεγάλωναν εξέφραζαν πλέον, ως ενήλικες, βία στην οικογένεια τους ή μέσα στο ζευγάρι τους.

Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι και οι γυναίκες μπορεί να είναι τα άτομα που ασκούν σωματική ή ψυχολογική βία μέσα την οικογένεια ή πάνω στο σύντροφο τους στη σχέση τους ως ζευγάρι.

Ταυτόχρονα οι επιθετικές μητέρες επιδρούν ουσιαστικά πάνω στη δημιουργία του χαρακτήρα των παιδιών τους. Ένας από τους βασικούς άξονες της πρόληψης λοιπόν, είναι η αποφυγή δημιουργίας και επιθετικών κοριτσιών.

«Όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει. Η πιθανή προέκταση του αξιώματος είναι, να συνηθίσουμε τη φρίκη, να μας τρομάζει η ομορφιά. Η υποταγή ή ο εθισμός σε μια τέτοια συνύπαρξη, η συνδιαλλαγή, δεν προκαλεί τον κίνδυνο της αφομοίωσης ή της λήθης, του πώς πρέπει, του πώς οφείλουμε να σκεφτόμαστε, να πράττουμε και να μιλάμε; Αναμφισβήτητα αρχίσαμε να το ανεχόμαστε. Και η ανοχή, πολλαπλασιάζει τα ζώα στη δημόσια ζωή, τα ισχυροποιεί και τα βοηθά να συνθέσουν με ακρίβεια τη μορφή του τέρατος που προΐσταται, ελέγχει και μας κυβερνά. Η μορφή του τέρατος είναι αποκρουστική. Όταν όμως το πρόσωπο του τέρατος πάψει να μας τρομάζει, τότε πρέπει να φοβόμαστε… γιατί αυτό σημαίνει ότι έχουμε αρχίσει να του μοιάζουμε.». Ο Μάνος Χατζιδάκις, επίκαιρός όπως πάντα, αναφέρει εκείνο που αρχίζουμε να του μοιάζουμε.

Εκείνο, που πλέον, έγινε εικόνα μας. Πρόσωπο στο πρόσωπο. Γίναμε εκείνοι που θα προσπεράσουμε τη βία που δε μας αφορά. Θα σταθούμε στη βία που μοιάζει με θέαμα. Ξεχνώντας τη δύναμη του ανθρώπου να σταματήσει μία τέτοια κατάσταση.

Σε πρόσφατη συνέντευξη στην Parallaxi ο χορογράφος Κωνσταντίνος Γεράρδος, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Για μένα είναι βία και το ότι παίρνω την κόρη μου από το χεράκι της και την τραβολογάω επειδή έχω δουλειά και αυτό αποτυπώνεται. Μεγαλώνουμε μέσα από τη βία», δίνοντας με αυτή την πρόταση, μία άλλη ώθηση να σκεφτούμε τις γρήγορες, καθημερινές κινήσεις μας μπροστά ή δίπλα από τα μικρά παιδιά.

Ελαχιστοποιούμε τη βία

« Ήταν απλώς ένας τσακωμός, μια διαφωνία. Γινόμαστε λίγο απότομοι μερικές φορές». Συνηθισμένες προτάσεις;

Το να είσαι βίαιος πάντως, επειδή κάποιος άλλος συμπεριφέρεται με προκλητικό τρόπο εξακολουθεί να μην αποτελεί δικαιολογία.

Επίσης, δικαιολογία δεν αποτελεί το οτι “τα δείχνουν τα κανάλια”. Είμαστε το ίδιο υπεύθυνοι για την προβολή της βίας και την εμπορευματοποίηση της σε συνέχειες, όταν επιλέγουμε να παρακολουθήσουμε κάθε εκπομπή που “τραβάει από τα μαλλιά” μία υπόθεση βίας, όταν ανοίγουμε κάθε ιστοσελίδα που γράφει… ανόητες λεπτομέρειες για τη ζωή ενός δολοφόνου, όταν αρχίζουμε να συμπαθούμε τον θύτη και να τον δικαιολογούμε, όταν προτιμούμε να φωτογραφίσουμε ή να βιντεοσκοπήσουμε μία σκηνή βίας που εκτυλίσσεται μπροστά μας, παρά να μπούμε στη μέση ώστε να βοηθήσουμε. 

Ζούμε σε έναν κόσμο που τρέφεται με βία;

Φοβάμαι πως πλέον ναι. Όμως, αν εντοπιστούν και αξιολογηθούν σε βάθος τα αίτια και η αρχή αυτής της συμπεριφοράς, αν καταδικαστούν και απομονωθούν οι εκρήξεις βίας, αν σταματήσει το σόου που απαιτεί “αίμα και σπέρμα”, αν η νομική οδός είναι η ορθή κι αυτή που θα δώσει τη σωστή διάσταση στο φαινόμενο και στους θύτες και αν, το πλέον αυτονόητο, η παιδεία μας και ο πολιτισμός μας βρουν και πάλι τον ρόλο και τον λόγο της ύπαρξης τους, τότε ίσως η κοινωνία μας να μη μετατραπεί τα επόμενα χρόνια σε μία ανεξέλεγκτη ζούγκλα και πάψουμε πια, να μοιάζουμε σε εκείνο το τέρας που είχε αναφέρει ο Μάνος Χατζιδάκις.